Grgeteg

Grgeteg se nalazi u severoistocnom delu iriske opstine i po svom polozaju spada u visa naselja iriske opstine. Smesteno je u dolini Kalin potoka, koji po prijemu leve pritoke Radovanac juznije od naselja nosi naziv Luka potok. Naselje je sagradjeno na mestu gde se dolina Kalin potoka prosiruje, juzno od manastira Grgeteg. Naselje je u proseku na 260 m nadmorske visine, a susedni manastir na 274 m. Pravac pruzanja hatara je priblizno jugoistok -severozapad. Njegova povrsina je 632 ha 12 ari i 47 m2, duzina 6,5 km, a sirina 600 -1.500 m (ovaj hatar u granicama iriske opstine spada u grupu manjih hatara -prosecna povrsina iriskih hatara je 18,83 km2, dok je grgeteski mnogo ispod opstinskog proseka s povrsinom 6,3 km2). Prosecna gustina naseljenosti je 12 stanovnika na 1 km2 (sto je naseljenost takodje ispod vojvodjanskog proseka).

Znacajniji potesi su: Sadovi, Kozijak, Carina, Orljak, Radovanac, Pavlovce i predeo u severnom delu hatara nazvan Sume (sto je u stvari sumska formacija).

U pogledu saobracajne povezanosti selo nema dobar polozaj, mada nije udaljeno od vecih centara. Od Novog Sada udaljenost iznosi svega 25 km, od Iriga 12 km, od Rume 24 km itd. Selo je dobilo asfaltni put pre petnaest godina. Naselje je povezano asfaltnim putem sa susednim selom Prnjavorom, te s opstinskim centrom Irigom. Ustvari, od puta koji spaja Krusedol -Selo - Krusedol Prnjavor - Irig, postoji odvojak asfaltnog puta za Grgeteg duzine 4 km, gde se taj odvojak zavrsava. Put je izgradjen 1979, ali jos nije organizovan javni autobuski prevoz.

FIZICKOGEOGRAFSKE ODLIKE

U fizickogeografskom pogledu, narocito reljefno -geoloskom, hatar Grgetga je veoma interesantan. Jedan fragment neogenih sedimenata neposredno pored manastira proglasen je za prirodni spomenik i nalazi se pod zastitom Pokrajinskog zavoda za zastitu prirode. Odredjeni paleontoloski materijal ovog lokaliteta cuva se i u poznatim muzejima i van Jugoslavije, na primer u Becu i Budimpesti. O vaznosti i znacaju ovog lokaliteta najbolje svedoci tekst s panoa neposredno pered otkrivenog profila ovih sedimenata:
" Na ovom malom prostoru otkriveni su sedimenti sa vrlo bogatom i dobro ocuvanom fosilnom faunom mekusca, koja ima izuzetno vazan znacaj, ne samo za geologiju Jugoslavije vec i Evrope. Bogatstvo faune doprinelo je da Grgeteg postane u svetu poznato mesto donjeg pliocena -pontijskog kata, u okviru nekadasnjeg Panonskog mora, koje plavilo obod fruskogorskog ostrva. Odredjeno je preko 40 vrsta od kojih je 12 vrsta prvi put ovde nadjeno. Fauna mekusca iz 'grgeteskih slojeva' posebno vivipare, predstavlja zacetak snaznog razvica, prvog stadijuma tzv. paludinskih mekusaca na osnovu kojih su pruzeni prvi dokazi u paleontologiji za tacnost Darvinove descendentne teorije evolucije. Zbog svojih odlika i naucnih vrednosti ovo mesto je 1973. godine stavljeno pod zastitu kao prirodni spomenik."

U reljefnom pogledu veci deo hatara Grgeteg je planinski. Tu je konstatovana povrs 310 -340 m nadmorske visine.

U selu postoji 14 bunara u dvoristima seoskih kuca i dva javna bunara, onaj u centru sela dubine je 15 m. Juzno od sela nalazi se bunar sa djermom i sluzi za napajanje stoke. Povrsinska hidrografija je u znaku sliva Medjes potoka i njegove najduze leve sastavnice Kaline vode -Luka potoka koji protice kroz selo Grgeteg. Duzina vodotoka do manastira Grgeteg je oko 3 km. Od manastira isti taj potok nazivaju i Luka potok (koji na svom toku kroz hatar Grgetega prima povremene bujicnene pritoke, devet sa leve i cetiri sa desne strane). U blizini manastira, na nadmorskoj visini 266 m, nalazi se kaptiran izvor ciju vodu koristi manastirsko osoblje. U samom selu je kaptiran izvor u obliku ozidanog bazencica koji je zapusten i ne upotrebljava se.

U donjem nizem, juznom delu hatara su pararendzine na lesu. Ovaj tip zemljista se u grgeteskom hataru koristi za vocnjake i vinograde.

Biogeografija ovog hatara vezana je za biljno -zivotinski svet zajednica: suma, livada, pasnjaka i njiva. Sumske povrsine su pod listopadnom vegetacijom. Od divljaci u sumi se nalaze divlje svinje, jeleni, srne, lisice, jazavci, zecevi i dr. U ostalim zajednicama je sitna divljac i ptice. Vegetacija je zastupljena samoniklim korovskim biljkama, dok je u predelu njiva kulturna vegetacija, pretezno zita.

DRUSTVENOGEOGRAFSKE OSOBINE

Brojno kretanje stanovnistva Grgetega mozemo pratiti tek od 1948. godine, prvog posleratnog popisa. Prema nekim podacima, u ranijim periodima taj broj je iznosio npr. 1753. godine 93, 1788. godine 74, 1795. godine 248, 1796. godine 179, 1878. godine 271 stanovnik, 1896. godine 266 i 1900. godine 408 stanovnika (Curcic, 1980).

Brojno kretanje stanovnistva Grgetega:

Statisticki kao samostalni popisni krug Grgeteg je izdvojen 1961. godine, dok je do tada statistika tog sela vodjena kao sastavni deo susednog sela Neradina. U poredjenju sa podacima pre 1948. godine naselje je najveci broj stanovnika imalo 1900. godine. Podaci su dosta nesigurni jer se ne zna da li se taj broj odnosio samo na Grgeteg ili mozda za deo jos nekog naselja. Po posleratnim popisima broj stanovnika je u porastu do 1961. godine, a poslednjih trideset godina u padu. Ovo je u vezi s odseljavanjem stanovnistva u okolna mesta. Stanovnistvo Grgetega se iseljavalo u Besku i Indjiju. Malom broju stanovnika doprinosi i prirodni prirastaj koji je u periodu dvadeset godina (1961. -1981.) negativan. U periodu 1981 -1990. stanje u pogledu prirodnog prirastaja je inzvanredno (za vojvodjanske prilike stopa prirastaja od 2,6 %o, koliko ima Grgeteg, je izvanredna).

Polno -starosna struktura stanovnistva prema popisu iz 1991. godine pokazuje da je u naselju zivelo 33 muskaraca ili 45,2 % i 40 zena ili 54,8 %. Po anketi iz 1983. taj broj je izjednacen, i jednih i drugih bilo je 32. Mladje starosne grupe, uzrasta do 15 godina, ucestvuju sa 20 %. U starosnoj grupi 15 -64 godine, 1981. bilo je 59 lica, odnosno 75,6 % od ukupnog broja populacije. Prema ovom se vidi da selo stari, da se mladje stanovnistvo iseljava u susedne vece centre Irig, Novi Sad i Rumu.

Etnicka struktura sela je skoro monolitna. Od 73 zitelja 71 ili 97,3 % su Srbi. U selu zivi jedan Hrvat, a jedan se nacionalno izjasnio kao Jugosloven.

Struktura stanovnistva prema pismenosti (1981) dosta je povoljna, jer od lica starijih od 10 godina samo jedno je nepismeno. To lice je starije od 50 godina. U pogledu skolske spreme lica starijih od 15 godina, stanje prema popisu iz 1981. godine je sledece: najvise ima stanovnika s nezavrsenom osnovnom skolom, sa 4 -7 razreda 31 i dva lica sa trorazrednom osnovnom skolom. Ukupno takvih je 33, sto u toj grupaciji cini 47,8 %. Bez ikakve skolske spreme su samo dva lica od kojih jedno zna citati i pisati. S potpunim obrazovanjem ima 28 lica, medju kojima ima vise zenskog stanovnistva. Srednje obrazovanje ima sest lica, tri muskarca i tri zene. Lica s visim i visokim obrazovanjem u selu nema.

Aktivnog stanovnistva u selu je 1991. godine bilo 63,0 % ili 46, a izdrzavanog 27,4 %. Lica sa licnim primanjima bilo je 7 ili 9,5 %.

Osnovni kontigenti stanovnistva u ovom selu su sledeci:

Migracionih kretanja u Grgetegu nije bilo u vecoj meri. Najvece migracije su tokom rata i posleratna, kada je selo poruseno te je stanovnistvo izbeglo u Besku i Indjuju. Migracioni saldo izmedju popisa 1961. i 1971. godine u selu je bio ravan nuli, jer, prema proceni, iz njega se iselilo 11 stanovnika, a toliko se i uselilo (u periodu 1971-1981. u Grgetegu je migracioni saldo bio negativan. U tom periodu iz sela se iselilo 32 stanovnika a useljena su samo 2) (Curcic, 1980).

Veci broj stanovnika rodjen je u Grgetegu i tu stanuje. Dnevne migrante najvise cine oni koji svakodnevno putuju u skolu u Neradin jer Grgeteg nema skolu. Srednjoskolci svakodnevno putuju u Rumu, a ucenici visih razreda osnovne skole u Irig.

Osnova privrednog zivota naselja je poljoprivreda. Na njive dolazi 181 ha (drustveni sektor 21 ha). Pod vocnjacima je 12,5 ha (drustveni 5,8 ha). Pod vinogradima je svega 7,9 ha (vise od 7 ha privatni sektor). Pod livadama se nalazi 7,7 ha i sve je privatni sektor. Pod pasnjacima je 95,7 ha, najveci deo je drustvena svojina, 86.7 ha. Sume se pruzaju na 307 ha, od cega drustvenog vlasnistva 305,4 ha. Ukupno plodnog zemljista u hataru je 612,6 ha od cega drustveno vlasnistvo 419,1 ha. Neplodnog zemljista ima 19,5 ha. Celokupna povrsina je 632,1 ha od cega drustveni sektor 435,1 ha. Najveci znacaj imaju njive pod cijim povrsinama je oko 29 % hektara. Najvecu povrsinu hatara zauzimaju sume 48,6 %. Najvise se gaje zita (prosecni prinosi kukuruza su 80 mc/ha, a psenice oko 45 mc/ha. Najvece povrsine su zasejane kukuruzom, oko 2/4, zatim psenicom 1/4, dok su ostale parcele pod lucerkom, ozimim jecmom i drugim kulturama).

Vocarstvo i vinogradarstvo nije dovoljno razvijeno. Postojece povrsine su u vrlo losem stanju. Stocarstvo nema vecu tradiciju.

Manastir Grgeteg

Grgeteg je selo planinskog tipa, izduzeno duz Kalinog potoka. Istorijska proslost naselja povezana je s nastankom manastira Grgeteg koji predstavlja spomenik kulture pod zastitom drzave. Po predanju, ovaj manastir osnovao je u drugoj polovini XV veka (1471) despot Zmaj Ognjeni Vuk, za svog slepog oca Grgura, sina despota Djurdja Brankovica. Prema ovom predanju, po ocevom imenu manastir je i dobio ime, a kasnije i naselje. Pisani pouzdaniji dokumenti iz turskog perioda svedoce da je manastir postojao u prvoj polovini XVI veka. Prema tefteru nastalom 1545-48. godine pominje se manastir Grgetega kao duznik 50 aspri -akci. U slicnim tefterima on se pominje jos 1566-69, 1578. i 1591. godine. Pri kraju XVI veka u dugotrajnim austro -turskim ratovima manastir je stradao i opusteo. U takvom stanju manastir je 1691. godine poklonjen episkopu Isaiji Djakovicu, koji ga je obnovio. Sledeca obnova izvedena je konacno 1722. godine. Zidanje danasnjih zgrada manastirskog konaka zapoceto je tridesetih godina XVIII veka i trajalo je do 1766. godine. Nova, druga po redu crkva ovog manastira podignuta je na mestu prvobitne 1770-71. godine ktitorstvom mitropolita Jovana Georgijevica. Nakon dovrsenja crkve novi ikonostas slikao je 1774. godine i slikar Jovan Orfelin. Od ovog ikonostasa sacuvane su samo dve prestone ikone (Sv. Nikola i Sv. Jovan). Novi ikonostas je slikao 1901-04. Uros Predic. Ova originalna oltarska pregrada sacuvana do danas sadrzi bocne i carske dveri izvedene od drveta, dok su svi ostali delovi ikonostasa izradjeni od mermera, gipsa i metala.

Posebnu zanimljivost predstavlja mala unutrasnja kapela. Oko 1911. godine ikonostas kapele radio je Pjer Krizanic. Od njegovih radova sacuvana je samo ikona Tajna vecera. U drugom svetskom ratu manastir je tesko stradao. Zvonik je miniran i srusen do polovine. Zgrade manastirskih konaka su veoma ostecene, a fasade crkve i konaka demolirane. Delimicna obnova izvrsena je 1950/51. godine, a najnovija obnova 90-ih godina. Od starina u manastiru treba pomenuti veliku ulaznu kapiju iz 1760. godine. Oko hrama je manastirski park zvani Tabla sa grobom arhimandrita Ilariona Ruvarca iz 1905. godine.

Od spomenika novije istorije u selu se na Domu kulture nalazi spomen ploca s imenima poginulih boraca i zrtava fasistickog terora iz Grgetega. Spomen ploca je podignuta 29. novembra 1982.

Samo selo Grgeteg datira od XVIII veka kada je nastalo kao prnjavor. Prvobitni prnjavorci bili su stanovnici iz Srbije koji su dobijali posede od manastira. Vecina ovih poseda bila je pod sumom koju su prnjavorci krcili i pretvarali u oranice.

Danasnji izgled sela je takav da njega sacinjava dva reda nepravilno usorenih kuca s obeju strana Kalina -Luka potoka. U selu postoji samo jedna ulica koja se pruza priblizno pravcem sever -jug, Ulica Branka Radicevica. Ulica se proteze s obeju strane potoka, na kojem se nalaze dva mostica. Ova jedina ulica je asfaltirana 1979. godine.

U selu ne postoji ni jedan objekat drustvenog standarda. Posle rata ovde je za kratko bila jedna prodavnica mesovite robe. Selo je nekoliko godina posle rata imalo i skolu, dok je danas nema. Ambulanta u selu ne postoji vec je najbliza u Prnjavoru. Postoji dom kulture u veoma losem, oronulom stanju i sva njegova aktivnost izgleda da se svodi na organizovanje "disko veceri". Iako ima asfaltni put, selo nema organizovan javni prevoz. Selo je elektrificirano 1959. godine. U naselju nema vodovoda, ni uredjene kanalizacione mreze. Sve kuce su prizemne i gradjene su na stranama pomenutog potoka.

...Vesti na temu Grgetega...